فتال نیشابوریشیخ بزرگوار، شهید سعید، ابو علی، محمد بن حسن بن علی بن احمد بن علی واعظ مبارز، محدث و حافظ احادیث بسیار بوده است. [۱]
سفینه البحار، ج۷، ص ۲۳.
۱ - زندگی نامهوی در نیشابور به دنیا آمده و دارای عمر طولانی بوده است؛ اما تاریخ ولادت او معلوم نیست. نام پدر او حسن و از استادان فتال بوده است. ریشه این اختلاف از این جهت است که گاهی او را به پدرش و گاهی به جدش، احمد و گاهی به پدر پدر بزرگش نسبت داده اند، که همگی از بزرگان علم و ادب بوده اند. و البته این جور نسبت، امری شایع بود. مثل سید بن طاووس و ابن شهرآشوب، که منسوب به پدر بزرگ خود هستند. بعضی گمان کرده اند که محمد بن حسن و محمد بن احمد یا محمد بن علی چند نفرند. [۴]
معالم العلماء، ص ۱۱۶.
از جمله القاب نیشابوری، ابن الفارسی و فتال و کنیه او ابوعلی و ابوجعفر است. از لقب «ابن الفارسی» معلوم می شود که او از نژاد ایرانی است. فتال یکی از اسم های بلبل است و علت ملقب شدن او به فتال به خاطر خوش صوتی و لطافت زبانی است که در منبر داشته و از نطق بالایی برخوردار بوده است. [۵]
معالم العلماء، ص ۱۱۶.
[۶]
ریاض العلما، ج۵، ص ۷۵، چاپ خیام، قم، ۱۴۰۱ هـ . ق.
[۷]
ریحانه الادب، ج۴، ص ۲۹۱، چاپ خانه شفق تبریز.
۲ - تخصصفتال نیشابوری در امر خطابه و وعظ و منبر سرآمد بوده و خطابه از جمله تخصص های او به شمار می آید، ضمن این که در خیلی از کتاب ها از او به عنوان متکلمی بزرگ و فقیه نام برده شده است. از خیلی از کتاب های تحقیق و چیزی مهم به دست نیامده. ۳ - تحصیلاتمتأسفانه کمتر در موارد تحصیلات وی بحث شده است. اما آن چه مسلم است، وی در محضر بزرگان شرکت می کرده و از تحصیلات عالیه ای برخوردار بوده و حتی خود محضر درس داشته و شاگردانی تربیت کرده است. وی از دوران کودکی در محضر پدرش درس می خوانده و از برخی کتابها استفاده می شود که فقیه بوده است؛ پس حتما به درجه اجتهاد رسیده و در بحث کلامی هم انسانی خبره بوده است. ۴ - استاداناز جمله استادان شیخ فتال نیشابوری که در کتاب های تراجم نامشان آمده عبارتند از: ۱. شیخ حسن بن علی بن احمد، ۲. شیخ طوسی. ۳. سید مرتضی. ۵ - مشایخ۱. سید مرتضی؛ ( از سید مرتضی به واسطه پدرش روایت نقل می کند.) ۲. شیخ طوسی. ۳. شیخ حسن بن علی. ۴. عبدالجبار بن عبدالله. ۶ - شاگردان۱. علی بن الحسن بن عبدالله النیشابوری، ۲. محمد بن علی بن شهر آشوب ساروی مازندرانی. [۸]
دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص ۹۰.
[۹]
مقدمه کتاب روضه الواعظین.
۷ - تألیفاتفتال نیشابوری صاحب دو کتاب به نام «روضه الواعظین و تبصره المتعظین» و کتاب «التنویر فی معانی التفسیر» است. ۸ - ویژگی های اخلاقیاز جمله ویژگی های اخلاقی فتال نیشابوری می توان به ساده زیستی، تواضع و صمیمیت او با مردم اشاره کرد؛ به طوری که مردم خیلی او را دوست داشتند و مورد اعتماد آن ها بود، با مردم خیلی ساده نشست و برخاست می کرد و به مشکلات آنان در حد توان رسیدگی می نمود من جمله در امور دینی مردم فعال بود و تلاش فوق العاده ای از خود نشان می داد. وی از زندگی ساده ای برخوردار بود و مورد قبول مردم واقع شد. مواعظ او برای مردم از کلام خدا و از گفتار و احادیث ائمه معصوم ـ علیهم السلام ـ اقتباس می شد. عالم میدان علم و عمل بود، کان خطیباً واعظاً باقواله و افعاله. [۱۰]
شهداء الفضیله، علامه عبدالحسین امینی، ص ۳۸، چاپ ۱۳۲۰ هـ . ق.
۹ - از دیدگاه عالمانعالمان بزرگ درباره شیخ فتال نیشابوری گفته اند: متکلم جلیل القدر، واعظ فقیه، زاهد و پرهیزکاری است که از تواضع بالایی برخوردار بود و مورد وثوق همه علما است و از بزرگان علمای شیعه و عالمان شهید به شمار می آید. [۱۲]
ریحانه الادب، ج۴، ص ۲۹۱.
[۱۳]
اعیان الشیعه، ج۶، ص ۲۹۲.
۱۰ - نحوه شهادتدرباره شهادت شیخ فتال و سبب شهادت او چیزی ذکر نشده است؛ اما روشن است که قاتل او ابوالمحاسن عبدالرزاق شهاب الاسلام رئیس نیشابور است. عبدالرزاق که پسر برادر خواجه نظام الملک طوسی و یا برادر اوست، در ایام جوانی از دوستان ائمه و عالمان و روحانیت بود و به تحقیق در احکام شرع و احادیث نبوی مشغول بوده و جواب اشکالاتی را که درباره دین می شد پاسخ می داده است. وی صاحب محراب و محضر درس و مورد اعتماد بوده تا این که سلطان سنجر سلجوقی او را از محراب و مدرسه به وزارت می کشاند و او را وزیر خود قرار می دهد و امور شهر را به دست او می سپارد. وی که انسانی متواضع و متدین بود کم کم در، دربار حکومت تبدیل به انسانی فاسد و دارای صفات زشت چون: بخل و شرب خمر می شود؛ تا جایی که خود سلطان سنجر سلجوقی، در مرو، به وزیر، معین الدین ابی نصر احمد کاشی می گوید، تمام صفات پست را در او می بینم و این همه بدی از چنین شخصی که از اصحاب درس و تقوا و علم است سزاوار نیست؛ اما نکته مهم این است که عبدالرزاق از سال ۵۱۳ تا ۵۱۵ حاکم و رئیس نیشابور بود، در حالی که فتال در سال ۵۰۸ به شهادت رسیده پس در زمان ریاست عبدالرزاق نبوده است؛ الا این که گفته شود: عبدالرزاق در زمانی که صاحب محراب و درس بوده فتوا به قتل او داده است و این قبل از ایام وزارت اوست. اما در بعض عبارات آمده است: قتله و هو رئیس النیشابور. [۱۴]
فوائد الرضویه، ص ۴۶۹.
[۱۵]
روضات الجنات، ج۶، ص ۲۵۹.
[۱۶]
معالم العلماء، ص ۱۱۶، منشورات مطبعه الحیدریه، نجف ۱۳۸۰ هـ . ق.
سبب قتل او معلوم نیست، در برخی از کتاب های تاریخی گفته شده که شیعه بودن او سبب قتل و شهات او بوده، ظاهراً تبلیغ تشیع و پافشاری بر آن موجب شهادت او شده است. [۱۷]
مستدرکات اعیان الشیعه، ج۲، ص ۲۴۶.
[۱۸]
فوائد الرضویه، ص ۴۶۹، چاپ مرکزی تهران.
[۱۹]
ریاض العلماء، ج۵، ص ۷۵، چاپ خیام، قم، ۱۴۰۱ هـ . ق.
پیکرش در قبرستانی به نام «خیرق» در نیشابور مدفون است. [۲۰]
مقدمه روضه الواعظین.
گفته شده، نام قبرستان «حیره» است و قبر فتال در جلوی آن گورستان واقع شده است. گورستان حیره در شمال تلاجرد علیا و در جنوب گورستان سرد میدان قرار داشته که نام آوران و بزرگ مردانی در آن جا به خاک سپرده شده اند، که برخی از آنان عبارتند از: سعید بن سلام، ابو عثمان المغزی، عبدالله فرزند منازل، امام اسحاق فرزند حنظل. [۲۱]
نیشابور شهر فیروزه، ص ۲۶۴، انتشارات رامینه، چاپ مهشید، سال ۱۳۵۷ هـ . ش.
ظاهرا از این گورستان هیچ اثری نیست.۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعسيد حسن سيدي - تلخيص از كتاب گلشن ابرار، ج ۵، ص ۵۵. سایت اندیشه قم |